زبان صدرنشین و آن ها که جا ماندند - وبلاگ فاضلی

به گزارش وبلاگ فاضلی، دفتر تاریخ نوبل ادبیات را با پیشتازی فرانسوی ها و آلمانی ها باز می کنیم، با عبور از دو جنگ جهانی در جهان به ظهور سبک های ادبی نو و سپس غوغای انگلیسی زبان ها و نوبلیست شدن های پی در پی شان می رسیم و با نگاه به زبان هایی که هنوز به چشم آموزشگاه سوئدی نیامده اند، شمارش معکوس نوبل ادبیات 2020 را کوک می کنیم.

به گزارش وبلاگ فاضلی، 119 سال از اعطای نخستین جایزه نوبل ادبیات به سولی پرودوم، شاعر و نویسنده فرانسوی می گذرد. این جایزه در عمر حدودا 12دهه ای خود تا کنون از منظر توزیع زبانی 29بار به انگلیسی زبان ها، 15بار به فرانسوی زبان ها، 14بار به آلمانی زبان ها، 11بار به اسپانیایی زبان ها، شش بار به زبان های ایتالیایی ، روسی و سوئدی، پنج بار به زبان لهستانی ، سه بار به دانمارکی و نروژی، دوبار به زبان های چینی ، ژاپنی و یونانی و یک بار نیز به 12 زبان دیگر که عربی، چکی، فنلاندی و ... از جمله آن ها است، رسیده است.

یک نگاه ساده به این ارقام نشان دهنده صدرنشینی زبان انگلیسی در فهرست برندگان نوبل و جای خالی اغلب زبان های آسیایی در آن است.

توضیحی درباره جدول 1: این جدول براساس آمار جدول توزیع زبان های برندگان نوبل ادبیات در سایت این جایزه و همچنین آمار برندگان آن در طی این 12 دهه تنظیم شده است. بعضی از برندگان جایزه نوبل ادبیات در فهرست آماری سال ها با دو زبان در نظر گرفته شده اند (در سال های 1969 و 1987) که از این میان سایت نوبل، برنده سال 1969 یعنی ساموئل بکت، نویسنده ایرلندی تبار و فرانسوی و انگلیسی زبان را تنها با زبان فرانسوی در نظر گرفته که بر این اساس تعداد برندگان در زبان انگلیسی به عدد 29 می رسد، این درحالی است که با دوزبانه در نظر دریافت ساموئل بکت، این رقم به عدد 30 می رسد اما بنابر محاسبه سایت این جایزه، جدول 1 با همان 29بار برای زبان انگلیسی درنظر گرفته شده است.

گذار به پست مدرنیسم و غوغای انگلیسی ها در نوبل

نخستین انگلیسی زبان برنده نوبل ادبیات، رودیارد کیپلینگ، شاعر، نویسنده و خبرنگار بریتانیایی بود که در هفتمین سال برگزاری این جایزه، انگلیسی زبان ها را در فهرست نوبل ادبیات جای داد اما پس از آن تا سال 1930 (حدودا در طی 30 سال) نوبل ادبیات در دستان هیچ انگلیسی زبانی قرار نگرفت و این به آن معناست که زبان صدرنشین جدول این جایزه در ربع نخست تاریخچه برگزاری آن تنها دوبار برنده شده است.

از سال 1837 تا زمان اعطای نخستین جایزه نوبل ادبیات، انگلیسی زبان ها دوره ویکتوریایی ادبیات و پس از آن تا سال 1939 مدرنیسم را پشت سر گذاشته بودند. گفته می شود نویسندگان انگلیسی و آمریکایی در پنج دهه نخست سده 20 بیشتر تحت تاثیر دیدگاه های داروین و کارل مارکس (چگونه پول و ساختار طبقاتی یک ملت را کنترل می نماید) بودند. همچنین توسعه صنعت و جنگ جهانی اول و دوم نیز از دیگر عوامل اثرگذار بر آن ها شمرده می شود.

اما با ورود نوبل به دهه چهارم از عمر خود، گوی شانس این جایزه به دست انگلیسی زبان ها افتاد؛ بین سال های 1931 تا 2000، 18 انگلیسی زبان جایزه نوبل ادبیات را به خود اختصاص دادند که پرل باک و تونی موریسون، دو نویسنده زن آمریکایی تاریخ نوبل هم جزء آن ها بودند.

این بخش از تاریخ نوبل (1940 تا 2000) با دوره گذار ادبیات انگلیسی از مدرنیسم به پست مدرنیسم که از سبک های آن ژانر مطرح فراداستان است، همراه بود. در ادبیات این دوران (در آمریکا) اغلب ترکیب ادبیات خیالی و ادبیات غیرداستانی و در نتیجه کمرنگ شدن مرزهای واقعیت و تخیل، ادبیات روایی، استفاده از زمان حال و ... دیده می شود. این دوره از ادبیات انگلیسی زبان با قهرمان پروری همراه نبود و موضوع های اجتماعی نیز در آن مطرح می شد و از بین رفتن مرزها میان طبقات مردم و تاکید بر این که ارزش ها همیشگی و جهان شمول نیستند، بلکه ارزش های محلی و تاریخی هم وجود دارد در آثار نویسندگان این دوره دیده می شود. همچنین تاریخچه ادبیات انگلیسی در بریتانیا نشان می دهد که از سال 1945 تا کنون شاعران و نویسندگان فرانوگرا ژانرها و سبک های ادبی را با هم ترکیب نموده اند.

حالا حدود 90 سال است که انگلیسی زبان ها نوبل ادبیات را میان خود محاصره نموده و حتی چند سال پی در پی صاحب این جایزه شده اند.

اکنون کازوئو ایشی گورو، نویسنده انگلیسی ژاپنی تبار که هرگز رهایم مکن، وقتی یتیم بودیم و آثاری دیگر را از او با ترجمه مهدی غبرایی، مژده دقیقی و ... خوانده ایم، آخرین برنده انگلیسی زبان نوبل است که در سال 2017 این جایزه به او اعطا شد. باب دیلن، آلیس مونرو، دوریس لسینگ (نویسنده زن بریتانیایی متولد ایران)، هارولد پینتر، جان ماکسول کوتسی و وی. اس. نایپل نیز در سال های پیش از او در هزاره دوم، نوبل ادبیات را به زبان انگلیسی اختصاص دادند.

روزگار سیاه و سفید ادبیات در سایه جنگ های جهانی

فرانسوی زبان ها و آلمانی زبان ها همیشه در دریافت نوبل ادبیات رقابتی نسبتا برابر داشته اند، چنان که نخستین دریافت کننده این جایزه یک فرانسوی و دومین آن یک آلمانی بوده است. تا پیش از آن که انگلیسی زبان ها بر نوبل غالب شوند، تا سال 1930، شش بار فرانسوی زبان ها و شش بار نیز آلمانی زبان ها نوبل را به نام خود ثبت کردند.

بخش زیادی از این دوران به سال های بین جنگ جهانی اول و دوم (1919 تا 1939) برمی شود. مروری بر ادبیات فرانسه نشان می دهد در سال های پس از جنگ جهانی اول و در دوران آتش بس، انسان هایی که از دیدن جنگ و اثرات ناگوار آن رنج می بردند، تصمیم به فراموشی دریافتد. از این سال ها به عنوان سال های دیوانگی یاد شده است. گفته می شود نوشته های این دوره از هر قید و بندی رها بودند و سوررئالیست ها فضایی را برای ابراز تفکرات جدید خود پیدا نموده بودند. اما بحران مالی سال 1929 و تقابل نگرش های کمونیسم و فاشیسم باعث توقف نوشتارهای ادبی غنی شد و این شرایط تا شروع جنگ جهانی دوم ادامه پیدا کرد.

اما وقتی ادبیات مدرن آلمان به تازگی با گام های محکم افرادی مثل توماس مان و ریلکه راه خود را شروع نموده بود، جنگ جهانی اول شروع شد. پس از آن تغییراتی که در جهان شکل گرفت، به ادبیات نیز راه پیدا کرد که این قالب ها و اندیشه های جدیدی را می طلبید.

پس از آن، سال های بین دو جنگ جهانی، آثاری برجسته به خود دیده است که از جمله آن ها می توان به کوه جادو نوشته توماس مان (1924)، محاکمه نوشته کافکا (1925)، گرگ بیابان نوشته هرمان هسه (1927) و ... اشاره نمود. در میان نام نویسندگان این آثار، آلمانی زبان هایی از دیگر کشورهای اروپایی نیز دیده می شوند.

اما فرایند انحصاری فرانسوی زبان ها و آلمانی زبان ها در نوبل عمر کوتاهی داشت؛ از سال 1930 تا ابتدای هزاره دوم (حدود 70 سال) فرانسوی زبان ها تنها هشت بار و آلمانی زبان ها فقط پنج بار برنده این جایزه شدند که این ارقام با سه دهه شروعین جایزه غیرقابل مقایسه است.

شروع این دوران مصادف است با کتاب سوزی سراسری در آلمان؛ چند ماه پس از روی کار آمدن ناسیونال سوسیالیست ها در ماه مه 1933 کتاب سوزی در برلین و بیش از 20 شهر عظیم آلمان شروع شد که فاشیست ها هدف آن را پالایش روح آلمانی از تاثیر نویسندگان یهودی تبار، چپ گرا و دیگر هنرمندانی می دانستند که از ایده های نژادپرستانه حکومت پشتیبانی نمی کردند.

اما کم رنگ شدن نام زبان های فرانسوی و آلمانی به نسبت انگلیسی در فهرست برندگان نوبل ادبیات از شروع هزاره دوم تا کنون هم ادامه داشته است. از سال 2000 تا کنون دو فرانسوی زبان و سه آلمانی زبان نوبل را در دستان خود گرفته اند.

اما این درحالی است که هنوز شاهکارهای ادبی چون در جست وجوی زمان از دست رفته مارسل پروست که در قرن بیستم خلق شده، توجه علاقه مندان به ادبیات را در سراسر جهان به ادبیات فرانسه جلب می نماید.

همچنین گفته می شود ادبیات آلمانی نیز از اواخر قرن گذشته وارد دورانی که با ادبیات پس از جنگ تفاوت های آشکاری دارد، شده است؛ بعضی آثار منتشرشده در این دوران جزء هنر پست مدرن تلقی می شود و افزایش تعدد نویسندگان و کتاب ها نیز دیده می شود.

با این حال آخرین برنده نوبل ادبیات تا کنون پیتر هاندکه، نویسنده اتریشی آلمانی زبان بوده است که سال گذشته اهدای این جایزه به او با حاشیه های بسیاری همراه بود.

زبان اسپانیایی که پس از آلمانی دارای بیشترین نوبل ادبیات است از میان 11 بار کسب این جایزه، هفت بار آن را در نیمه دوم قرن 20 به دست آورده است، که نام نویسندگان مشهور اسپانیایی زبان مثل پابلو نرودا و گابریل گارسیا مارکز نیز در همین دوره به عنوان برندگان نوبل به چشم می خورد.

نگاه به فهرست (جدول 1) زبان هایی که تنها یک بار نوبل ادبیات را به خود اختصاص داده اند نشان می دهد بعضی زبان ها علی رغم گستره ای که در کشورهای مختلف دارند اما چندان مورد توجه آموزشگاه نوبل نبوده اند. این مطلب البته درباره زبان هایی که هرگز در میان برندگان نوبل نبوده اند هم صادق است. مثلا تاریخچه زبان عربی نشان می دهد که استفاده از این زبان در 22 کشور جهان رواج دارد (در این میان هشت کشور زبان رسمی دیگری دارند) اما با این حال عرب زبان ها تنها یک بار منتخب نوبل بوده اند، با نجیب محفوظ، نویسنده مصری. این درحالی است که علاوه بر او، نام افرادی چون نزار قبانی، جبران خلیل جبران، غاده السّمان، غسان کنفانی، هشام مطر و ... از ادبیات عرب مورد توجه جهانیان بوده است.

پس از گذشت حدود 12 دهه از اعطای جایزه نوبل ادبیات، از میان فهرست 15 زبان پرکاربرد جهان بر اساس تخمین موسسه کریستال هنوز شش زبان ماندارین معیار (چینی معیار)، هندی، مالایی، فارسی، اردو و پنجابی جایی در فهرست برندگان نوبل ندارند.

به طور کلی کشورهای اروپایی و آمریکایی در این سال ها بیشتر از کشورهای آسیایی مورد توجه آموزشگاه نوبل بوده اند.

حالا با ورود به ماه اکتبر بار دیگر تب نوبل در میان سوداگرانش و علاقه مندان به ادبیات داغ و شمارش معکوس اعلام برگزیده 2020 شروع شده است.