عجایب هفتگانه دنیای باستان ؛ فانوس دریایی اسکندریه - وبلاگ فاضلی

به گزارش وبلاگ فاضلی، در پاییز سال 1994، گروهی از غواصان باستان شناس با تجهیزات کامل غواصی وارد آب های اسکندریه در مصر شدند. این غواصان در اعماق آب در پی بقایای آثار و اشیای تاریخی می گشتند. قطعات بزرگی از سنگ و بقایای مجسمه ها با تیرهای شناوری علامت گذاری شده بودند و یک مرکز فاصله یاب در ساحل می توانست جایگاه دقیق آن ها را تعیین کند. از سامانه موقعیت یاب جهانی (GPS) نیز برای اثبات دقیق محل این قطعات استفاده شد. سپس این اطلاعات وارد کامپیوتر شدند تا مجموعه اطلاعات دقیق و جزئی از بستر دریا به دست آمد.

نکته جالب این است که دانشمندان از پیشرفته ترین امکانات و وسایل موجود در اواخر قرن بیستم استفاده کردند تا بقایای یکی از پیشرفته ترین دستاوردهای فنی قرن سوم پیش از میلاد را از آب خارج نموده و مورد آنالیز قرار دهند. این سازه چیزی نبود جز فانوس دریایی بزرگ اسکندریه، یکی از عجایب هفتگانه دنیای باستان.

اسکندر کبیر و پایه گذاری شهر اسکندریه

ماجرای ساخت این فانوس به زمان پایه گذاری شهر اسکندریه به وسیله فاتح مقدونیه ای، اسکندر کبیر، در سال 332 پیش از میلاد باز می گردد. اسکندر حداقل 17 شهر با نام اسکندریه در قسمت های مختلف قلمرو وسیع پادشاهی اش بنیاد نهاد. بسیاری از آن ها از میان رفتند، اما اسکندریه مصر تا کنون پابرجا است.

اسکندر کبیر، مکان شهر نوش را به دقت انتخاب نموده بود. به جای ساختن این بنا در دلتای نیل، مکان شهر را 32 کیلومتر به سمت غرب انتخاب کرد. به این ترتیب گل و لای و رسوبات حمل شده به وسیله رود نمی توانستند بندر را مسدود نمایند. در جنوب شهر، دریاچه ماریوت (Mareotis) قرار داشت. از آنجایی که یک کانال بین دریاچه و رود نیل ساخته شده بود، شهر دارای دو بندر بود: یکی برای عبور و مرور از رود نیل و دیگری برای سفرهای تجاری دریای مدیترانه. فعالیت هایی که در این دو بندر انجام می شد، اسکندریه را به یکی از شهرهای ثروتمند آن موقع تبدیل نموده بود.

اسکندر در سال 323 پیش از میلاد، از دنیا رفت و ساخت شهر به وسیله بطلمیوس سوتر (Ptolemy Soter)، فرمانروای نو مصر، تکمیل شد. در زمان فرمانروایی بطلمیوس، شهر اسکندریه ثروتمند و آباد شده بود. از این رو شهر به نمادی احتیاج داشت که علاوه بر نمایش شکوه و عظمت شهر، راهنمای کشتی ها در بندر شلوغ تجاری شهر نیز باشد. خاتمه بطلمیوس در سال 290 پیش از میلاد، دستور ساخت فانوس دریایی را صادر کرد. بیست سال بعد، زمانی که ساخت آن به انتها رسید، اولین فانوس دریایی دنیا و بعد از هرم بزرگ جیزه، بلندترین سازه دنیا بود. هزینه ساخت آن با پول امروزی حدود 3 میلیون دلار برآورد می گردد.

مراحل ساخت فانوس دریایی

گمان می رود طراح این سازه، سوستراتوس (Sostratus of Knidos) بوده باشد، هر چند با توجه به بعضی منابع تاریخی، او تنها، تأمین اقتصادی پروژه را بر عهده داشته است. او که به کارش افتخار می کرد، تمایل داشت نامش بر فونداسیون بنا حک گردد. بطلمیوس دوم، پسر فرمانروای مصر، درخواست او را رد کرد، چرا که می خواست تنها نام خودش روی بنا حک گردد. سوستراتوس که فرد باهوشی بود، کتیبه ای حاوی نام خودش در فونداسیون بنا کار گذاشت و روی آن را با روکشی از گچ پوشاند. روی سطح گچی، نام بطلمیوس حک شده بود. به مرور زمان و پس از مرگ هر دوی آنها، این پوشش گچی فرو ریخت و نام سوستراتوس آشکار شد.

این فانوس دریایی در جزیره فاروس (Pharos) ساخته شده بود و در نهایت نام شهر را به خود گرفت. ارتباط میان این نام و کاربرد سازه به قدری قوی بود که کلمه فاروس ریشه کلمه فانوس در زبان های فرانسوی، ایتالیایی، اسپانیایی و زبان های رومانیایی شد.

دو توصیف دقیق و جزئی از این فانوس دریایی در قرن دهم بعد از میلاد وجود دارد که به وسیله دو دنیاگرد مورو (Moorish)، ادریس و یوسف ابن الشیخ ارائه شده است. طبق گزارش های آنها، این سازه 300 ذرع ارتفاع داشته است. با توجه به اینکه مقیاس ذرع در منطقه ها مختلف فرق دارد، به نظر می رسد فانوس اسکندریه ارتفاعی بین 140 تا 183 متر داشته است. البته ارتفاع 140 متری، محتمل تر است.

طراحی این فانوس مثل فانوس های مدرن از یک تک ستون باریک تشکیل نشده بود. این بنا بیشتر به آسمان خراش های اوایل قرن بیستم شباهت داشت. فانوس از سه طبقه تشکیل شده بود که هر کدام روی دیگری ساخته شده بودند. سازه از قطعات سنگی با پوششی از مرمر سفید و ملات سربی تشکیل شده بود. پایین ترین سطح بنا که روی یک سکوی سنگی 6 متری قرار گرفته بود، احتمالا 73 متر طول داشت و مساحت پایه آن 30 مترمربع بود و جعبه ای بزرگ را تشکیل داده بود. درِ ورودی این بخش از بنا در قسمت پایین آن قرار نداشت، بلکه به وسیله یک سطح شیب دار 183 متری قابل دسترسی بود. سطح شیب دار با طاق های بزرگی نگه داشته شده بود. درون این بخش از سازه، یک سطح شیب دار بزرگ مارپیچی قرار گرفته بود که از آن برای حمل مواد و مصالح مورد احتیاج به بالای سازه استفاده می شد. مصالح با استفاده از چرخ دستی هایی جابه جا می شدند که حیوانات اهلی آنها را حمل می کردند.

در بالای قسمت اول بنا، یک برج هشت وجهی با ارتفاع 35 متر قرار داشت. در بالای این برج، استوانه ای وجود داشت که تا ارتفاع 18 متر ادامه می یافت و به کلاهکی می رسید که آتش در آن افروخته می شد. در بالای این کلاهک نیز تندیسی از پوزئیدون (Poseidon)، خدای دریا، قرار گرفته بود.

آینه فانوس اسکندریه

در داخل دو بخش بالایی بنا، استوانه ای به همراه بالابر وجود داشته که از آن برای انتقال سوخت به آتش استفاده می شده است. پلکان هایی نیز وجود داشت که بازدیدنمایندگان و مراقبان فانوس از آن برای بالا رفتن و رسیدن به اتاق چراغ دریایی استفاده می کردند. طبق گزارش های تاریخی، یک آینه منحنی بزرگ که احتمالا آن را با استفاده از صفحات برنزی جلا داده ساخته بودند، در فانوس قرار گرفته بوده تا نور آتش را بازتاب دهد. می گویند کشتی ها از فاصله 160 کیلومتری، شب ها نور آتش و روزها، دود آتش را می توانستند تشخیص دهند. نقل است که می توانستند از این آینه به عنوان یک سلاح استفاده نمایند و در صورت مشاهده نزدیک شدن کشتی های دشمن می توانستند نور خورشید را با استفاده از آن روی کشتی مورد نظر متمرکز نمایند و آن را به آتش بکشند. بعلاوه داستان دیگری نیز نقل می گردد که این آینه تصویر بزرگی از شهر قسطنطنیه که در فاصله دوری در دریا قرار داشت، ارائه دهد؛ بنابراین با استفاده از این آینه وقایع رخ داده در آن شهر را مشاهده می کردند. البته هر دوی این روایت ها غیر محتمل به نظر می رسند.

این سازه با مجسمه های متعددی تزیین شده بوده که از میان آن ها می توان چهار مجسمه تریتون (Triton)، پسر پوزئیدون، را نام برد که در چهار گوشه سقف طبقه اول قرار داشتند. ظاهرا این فانوس در آن موقع یکی از جاذبه های گردشگری شهر بوده است. در سکوی طبقه اول به بازدیدنمایندگان غذا فروخته می شد و در بالای برج هشت وجهی نیز تراسی برای مشاهده منظره ها اطراف در نظر گرفته بودند. منظره اطراف از آن تراس احتمالا بسیار دیدنی و شگفت انگیز بوده، چرا که در ارتفاع 90 متری از سطح دریا قرار داشته است. در آن موقع، سازه های معدودی وجود داشتند که فردی بتواند از آنها بالا برود و از این ارتفاع، منظره ها اطراف را مشاهده کند.

تخریب فانوس بزرگ اسکندریه

چه چیزی باعث شد که اولین فانوس دریایی دنیا در آب های دریای مدیترانه غرق گردد؟

طبق بسیاری از گزارش های رسیده، این بنا نیز مانند بسیاری از بناهای تاریخی دیگر، قربانی زمین لرزه شده است. این بنا برای مدت 1500 سال پابرجا بود و حتی در جریان یک سونامی در سال 365 پس از میلاد مقاومت کرد و آسیب کمی دید. پس از این جریان، احتمالا لرزه ها موجب ایجاد ترک هایی در سازه در اواخر قرن دهم شده بودند؛ بنابراین احتیاج بود تا عملیات بازسازی برای کاهش ارتفاع بنا انجام گردد. سپس در سال 1303 پس از میلاد، یک زمین لرزه بزرگ در منطقه به وقوع پیوست و فانوس را برای همواره از کار انداخت. طبق گزارش های یونانیان، تخریب نهایی بنا در سال 1375 میلادی به وقوع پیوست. بقایای این سازه تا سال 1480 در محل باقی بودند تا اینکه در این سال از قطعات سنگی آن برای ساخت قلعه ای در جزیره استفاده شد که تا به امروز سرپا مانده است.

داستان دیگری نیز در این مورد وجود دارد که می گوید این فانوس با استفاده از حقه و حیله گری رقیب از بین رفته است. می گویند در سال 850 پس از میلاد، پادشاه قسطنطنیه که رقیب بندر اسکندریه محسوب می شد، نقشه ای هوشمندانه کشید تا از دست این فانوس خلاص گردد. او شایعاتی در بین مردم پخش کرد مبنی بر اینکه گنجینه ای ارزشمند زیر فانوس دفن شده است. وقتی خلیفه قاهره که در آن موقع کنترل اسکندریه را به دست داشت این شایعات را شنید دستور داد تا برای دسترسی به این گنج ارزشمند، برج به پایین کشیده گردد. پس از اینکه آینه و دو قسمت بالایی بنا تخریب شدند، خلیفه پی برد که فریب خورده است و گنجی در کار نیست. وی تصمیم گرفت فانوس را دوباره از نو بسازد، اما نتوانست؛ بنابراین آن را به مسجدی تبدیل کرد.

این داستان ممکن است شنیدنی باشد، اما احتمال وقوع آن بسیار ضعیف است. بازدیدنمایندگانی که در سال 1115 میلادی از آن بازدید نموده بودند، گزارش داده اند که فانوس سالم است و به فعالیت خود ادامه می دهد.

آیا غواصان توانسته اند بقایای فانوس را در بستر دریا بیابند؟

تعدادی از قطعات سنگی بزرگی که در این قسمت پیدا شده اند، به نظر می رسد که بخش هایی از یک سازه بسیار بزرگ بوده اند. تندیس هایی که یافت شده به نظر می رسد زمانی بخشی از پایه بنای فانوس اسکندریه بوده اند. نکته جالب اینجاست که مواد و مصالح یافت شده، برای عصری پیش از ساخت فانوس هستند. دانشمندان حدس می زنند که احتمالا این مواد و مصالح در یک بنای قدیمی تر به کار رفته بودند و سپس از آنها برای ساخت فانوس استفاده شده است.

این ناحیه امروزه یک پارک باستان شناسی زیر آب است. گردشگران با استفاده از تجهیزات غواصی می توانند در اطراف بقایای فانوس بزرگ اسکندریه شنا نمایند. بنایی که هزاران سال قبل، گردشگرانی در اعصار و قرون گذشته برای مشاهده منظره ها اطراف از آن بالا می رفتند.